Praten over je geloof: Alladin!
In de herfstvakantie ging ik met mijn gezin naar de musical Alladin. Ofschoon ik heb genoten van het vakmanschap van de acteurs, de prachtige decors en kleding, viel mij het taalgebruik tegen. Deze Nederlandstalige musical was volledig letterlijk en zelfs wat plat. Er zat geen figuurlijk taalgebruik in en dus geen diepte in de teksten. De magie, die hoort bij zo’n prachtig verhaal uit Duizend-en-een-nacht, was daardoor volledig afwezig. Dat bracht mij ertoe om te denken: Verandert onze taal door de ontkerkelijking? Verliezen we het zicht op de diepere betekenis van woorden? Betekenissen waarmee we het mysterie van het leven proberen uit te drukken? Woorden die we veelal ontlenen aan de verhalen uit de Bijbel? Heeft het feit dat steeds minder mensen regelmatig een kerk bezoeken gevolgen voor onze taal?
Ik denk dat hier zeker een correlatie aanwezig is. Het raakt aan onze belangrijke opdracht om opnieuw te leren spreken over ons geloof. Daarom kijken we nu eerst naar het belang van taal. Taal kleurt namelijk ons denken en daarmee ons doen. Taalonderzoekster Lera Boroditsky toont dit aan met een mooi voorbeeld. Stel dat ik u vijf foto’s geef van een opgroeiend kind en ik vraag u de foto’s op volgorde te leggen van jong naar oud. U zult dan de foto’s van links naar rechts leggen. Links de vroegste babyfoto en rechts de meest recente. Doordat wij gewend zijn van links naar rechts te lezen, heeft u zichzelf aangeleerd ook te ordenen van links naar rechts. Leest u echter van rechts naar links, zoals mensen met Hebreeuws of Arabisch als moedertaal, dan zult u het precies andersom doen. Dan legt u rechts de vroegste babyfoto en links de meest recente. Zo kleur taal ons denken en ons doen en laten.
Ik ontleen nog een tweede voorbeeld aan Boroditsky. Stel dat een kind een vaas breekt tijdens het spelen. Wij zeggen dan: “Het kind brak de vaas!” Wij leggen door onze taalconstructie in het Nederlands de nadruk op de veroorzaker van het ongeluk. Wij onthouden al snel dat het kind het ongelukje veroorzaakte. In het Spaans zeg je dat anders. Je zegt dan: “De vaas brak.” Het feit dat het een ongelukje was staat in deze uitspraak centraal, niet de ongelukkige veroorzaker. Ik hoop dat u aanvoelt hoe groot dat verschil is in manier van taalgebruik en daarmee hoe we naar de dingen en gebeurtenissen in onze wereld kijken.
Ons geloof heeft ook een eigen taal. Het mooie en rijke van de geloofstaal is dat het met eenvoudige en gewone woorden grootste dingen probeert uit te drukken. Licht en donker, Vader en Zoon, water en vuur: We kennen deze woorden uit het alledaagse, maar in de context van het geloof gebruiken we deze woorden om wat onszelf overstijgt in woorden te vatten. Woorden als delen, woestijn, barmhartig en liefdevol krijgen een diepere betekenis. Zo ook woorden als wijsheid, Eeuwige, herademd, herboren… en vult u zelf maar aan.
Wij gebruiken alledaagse woorden en geven daar, vanuit ons geloof, een diepere betekenis aan. Zo kan ik vertellen over mijn vader of over onze Vader en u begrijpt meteen en zonder moeite het verschil in betekenis. Is het leven niet veel dieper en rijker als je al wat bijzonder en waardevol is kunt uitdrukken met eenvoudige woorden? Het kleurt ons kijken naar de wereld door Vrede te zien, de stem van de Ander te horen en Liefde te vermoeden. Iemand die geen kennis heeft van het christendom, zal het verschil tussen mijn vader en onze Vader niet of minder snel oppakken. En heeft meer moeite om het geheim van het leven in woorden te vatten. Ik durf haast te stellen dat zonder de geloofstaal iemand minder ziet; dat de wereld minder diep en rijk is. Zal door de ontkerkelijking onze gemeenschappelijke geloofstaal verdwijnen?
Voor een deel misschien, maar voor een deel ook niet. Immers, ontkerkelijking wil niet zeggen dat de ervaringen van hetgeen ons leven overstijgt niet langer opgemerkt worden. In tegendeel, deze ervaringen zijn universeel. Ook mensen die niet opgegroeid zijn met de christelijke verhalen, kunnen ervaren dat het leven ons gegeven is. Of voelen zich geraakt door de Ander, zonder dat ze daar meteen woorden voor hebben. Deze ervaringen zijn onze gemeenschappelijke grond: de ervaring dat er iets in het leven schuilgaat dat groter is dan het individuele. Wie zo’n ervaring heeft, gaat op zoek naar woorden om deze ervaring uit te drukken en probeert dat door alledaagse woorden een diepere laag te geven. Ze vertellen dat ze iets van Liefde hebben mogen ervaren. Of dat ze voor even door het Eeuwige zijn aangeraakt. De verbinding met de verhalen die wij meedragen in ons hart kennen zij wellicht niet, maar we kunnen elkaar best begrijpen als we spreken over wat ons geraakt heeft.
We kunnen immers prima begrijpen wat duisternis is, ook als we elk moment het licht kunnen aandoen. We kennen de diepe angst van de duistere stormachtige nacht niet zo intens als mensen van pakweg 150 jaar geleden, maar we kunnen ons er wel een goede voorstelling van maken. Misschien dat iemand zonder kennis van de Bijbelverhalen minder associaties heeft bij het woord woestijn. Maar als iemand een moeilijke periode in zijn leven uitdrukt als een woestijnervaring, begrijpt iedereen wel ongeveer wat hij daarmee wil zeggen. De geloofstaal is universeler dan u denkt. Toch zitten hier ook grenzen aan en dat bespreken we in deel twee van deze serie over praten over je geloof.
Om terug te gaan naar de musical Alladin: het is dus een gemiste kans dat de uitzichtloze ellende van de jonge Alladin niet gebracht werd als woestijnervaring. Dat het verlangen naar de ware liefde niet ook een ware lotsbestemming was en er geen eeuwigheidswaarde werd toegekend aan het streven naar het goede, het mooie en het schone. Zo werd de musical niet meer dan een vluchtig videootje op TikTok in plaats van een sprookje waarbij je kunt wegdromen en dat je uitdaagt om de diepere lagen te ontdekken.
Diaken Jeroen Hoekstra